اصليت پاسارگاد

با وجود اين هنوز اظهارنظر قاطع در اين مورد مقدور نيست، زيرا كه اين مطلب را پيش خواهد آورد كه آيا پاسارگاد باستانى يعنى شهر پادشاهان هخامنشى كه بدون‏شك قبر كوروش در آنجا بوده است همان است كه در فصل جلگه پلوار شرحش را ذكر كرده‏ام؟ بنابراين بار ديگر به دلايل موافق و مخالف اين قضيه اشاره مى‏كنم:
1- شرح اناكسيمن‏ «1» حاكى است كه كوروش شهر پاسارگاد را در محل پيروزى خود بر آستياگ‏ماد بنا كرد. استرابن مى‏گويد اين شهر محل قصرها و همچنين مقبره كوروش بوده است. از حسن اتفاق ما داستان آن پيكار را در نوشته‏هاى نيكولا دمشقى كه از هم‏دوره‏ها و دوست هرود كبير بوده و تاريخى عمومى در 144 مجلد تأليف كرده بود در اختيار داريم. قسمت‏هائى از اين كتاب را فوتيوس‏ «2» اسقف قسطنطنيه حفظ كرده است.
شرح او كه در اين باب طول و تفصيل فراوان دارد هيچ‏گونه شبهه‏اى باقى نمى‏گذارد كه در جلگه پلوار كه از سمت شمال يگانه مدخل دشت فارس بوده (آستياگ كه از مديا و همدان حركت كرده بود) نبرد قاطع اتفاق افتاد. كوروش و ايرانيان قهرا بهترين نقطه را براى پيكار انتخاب كرده بودند، به‏علاوه نيكولا نام پاسارگاد را با اين محل مربوط و آنرا كوه خيلى بلند ذكر مى‏كند كه مشرف بر جلگه بوده و كوروش در حين جنگ زنان و كودكان را جهت اجتناب از خطر به آنجا فرستاد. بالاخره در همين جلگه است كه خرابه‏هائى حاوى نام و القاب كوروش ديده مى‏شود و آن بناها بدون‏ترديد از نوع كاخ‏هائى است كه در زمان هخامنشيان مى‏ساخته‏اند و به‏طورى‏كه شرح داده‏ام يكى از آن بناها شباهت تامى به برجى دارد كه نويسندگان معتبر قديم آنرا مقبره كوروش توصيف كرده‏اند.
2- استرابن راجع به رودخانه واقع در پاسارگاد مى‏نويسد: «رود كوروش در آنجاست و در خطه فارس جارى است كه درحدود پاسارگاد كويل نام داشته و پادشاه اسم آنرا از آگرادات به كوروش تغيير داد. اما اين قول صحيح به‏نظر نمى‏رسد، زيراكه رودخانه مرغاب پلوار نام دارد (كه همان مدوس قدماست كه استرابن هم ذكر نموده است) در صورتى كه كوروش يا كر نام ديگر آراكس يا بند امير است. هنگامى‏كه رودخانه پلوار در ناحيه مرودشت در جلو تخت جمشيد به آن مى‏پيوندد، ولى من گمان مى‏كنم همين اشتباه نيز فرض ما را تأييد مى‏كند.
چون استرابن نام شاخه علياى رودخانه را به سراسر آن اطلاق نموده و اين اشتباه را نويسندگان بعدى تكرار و كوراب را به‏جاى پوراب كه نام پارسى پلوار است ذكر كرده‏اند. به‏علاوه طبقه‏بندى رودخانه‏هاى مركزى و جنوبى ايران از جانب استرابن بنابر توالى جغرافيائى است مانند خواسپ، كوپراتز، پازى‏تيگريس، كوروش، آراكس مدوس كه روشن مى‏سازد رودخانه كوروش در اين حوالى جارى بوده نه چنانكه بعضى‏ها وانمود كرده‏اند در جنوب شرقى در نزديكى دارابگرد.
3- در نوشته‏هاى استرابن و آريان قرينه‏هاى فراوانى است كه تخت جمشيد و پاسارگاد از يكديگر خيلى دور واقع نشده بودند. آريان روايت مى‏كند كه اسكندر (در 331 قبل از ميلاد) هنگامى كه از شوش و پازى‏تيگريس (كارون) از سرزمين اكسايا «1» راه افتاد نبرد مهمى را شروع و با پيروزى تمام كرد، سپس شتابان روانه پاسارگاد شد كه در آنجا گنجينه‏هاى كوروش را به‏دست آورد و بعد راه تخت جمشيد را پيش گرفت كه درست با وضع مرغاب و تخت جمشيد قابل انطباق است. استرابون راجع به اسكندر مى‏نويسد كه بعد از سوزاندن كاخ تخت جمشيد به پاسارگاد آمد.
آريان هم در شرح بازگشت اسكندر از لشكركشى هند (سند) در سال 334 قبل از ميلاد شرح مى‏دهد كه وى هفاستيون سردار را مأمور كرد كه با انبوه لشكريان از كارمانيا (كرمان) از راه كرانه دريا روانه شوند و خود با نفراتى محدود به حدود پارس و پاسارگاد و آن‏گاه به تخت جمشيد آمد، كه دليل آن است كه فاصله بين اين دو نقطه چندان زياد نبوده است. بنابراين از لحاظ من نيك عيان است كه نبردى كه كوروش را سرور ايران ساخت در همين دشت مرغاب اتفاق افتاد و ترديدى ندارم كه وى همان‏جا مقر و قصر شاهى ساخت و پاسارگاد ناميد و در همان‏جا نيز مدفون شد و اين نام بر آن محل مانده است. خرابه كاخى كه بى‏گمان كوروش برپا ساخته (زيراكه نام خود را بر آن نقش كرده است) در آنجا است و همچنين خود مقبره كه شاهد قول ماست. بنابر شرحى كه بيان شد من چنين نتيجه مى‏گيرم كه قبر مادر سليمان همان آرامگاه كوروش است.

حال بايد ديد كه نظريه مخالف از چه قبيل بوده كه در عقيده دانشمندان مزبور تأثير نموده است. منشأ اين نظريات يكى نوشته‏هاى متخالف نويسندگان قديم و ديگر شواهدى است كه از كتيبه و خط ميخى بيستون استنباط مى‏شود. اينك من به توضيح هر دو مطلب مى‏پردازم:
1- پلينى مى‏نويسد: پاسارگاد در مشرق تخت جمشيد واقع است و حال آنكه مرغاب در شمال شرقى است. اين حرف به نظر من خرده‏گيرى بى‏اندازه است.
2- باز او در شرح بحرپيمائى نئارخوس در كرانه خليج‏فارس نام رودخانه سى‏تى‏گاگوس‏ «1» را ذكر مى‏كند كه از آن راه تا پاسارگاد بوسيله قايق در هفت روز پيموده مى‏شود. اين نام البته به‏هيچ‏وجه معقولى با رودخانه كر يا پلوار قابل تطبيق نيست و همان سيتاكوس آريان و قره‏آقاج جديد است كه يك شعبه آن در جنوب دارابگرد سرچشمه مى‏گيرد و به‏طورى‏كه شرح خواهم داد شايد پاسارگاد ديگرى هم بوده و يا شهرى ديگر كه لفظا شباهت تام با اين نام داشته.
3- بطلميوس (اگرچه او از نويسندگان قرن دوم ميلادى است) در بيان طول و عرض جغرافيائى تخت جمشيد و پاسارگاد اين محل ثانوى را در مسافت نسبتا دورى در جنوب شرقى تخت جمشيد نام برده نه در شمال شرقى آن.
پاسخم به اين حرفش اين است كه بطلميوس در جدول‏هاى تنظيمى خود راجع به ايران دچار اشتباهات فاحشى گرديده است. هرچند بنابر شرحى كه خواهد آمد شايد منظور وى شهر ديگرى با همين نام بوده كه قدرى جلوتر در سمت جنوب شرقى واقع بوده است.
4- باز گفته‏اند كه اسكندر در پيشروى خود از كرمانيا به سوى فارس احتمالا راه جنوبى را اختيار نمود كه در اين صورت قبل از مرغاب به پاسارگاد مى‏رسيد نه برعكس. اما اين موضوع كه وى فقط عده محدودى را همراه برده بود حاكى است كه در اين لشكركشى، راه قدرى غيرعادى و بيابانى را اختيار كرده بود.
5- بالاخره كتيبه خط ميخى بيستون است كه واجد وزن و اهميت بيشترى است. در اين كتيبه‏ها كلمه پيشى اووادا يا پيسياشادا «1» ديده مى‏شود كه لفظا شباهت بسيار با پاسارگاد دارد كه گفته‏اند نخستين سمرديز دروغين گئومات مغ از آنجا برخاست و در آنجا دومين سمرديز دروغين و هى‏يزدات پيدا شد كه بعد از شكستى به رخا گريخت و از آنجا با لشكرى تازه بازآمد و در جلو آرتا برد (ارته ورديه) در كوه پرك (پرگا) نبرد اتفاق افتاد و اين مدعى دوم نيز در آنجا اسير و مقتول گرديد. در جاى ديگر ديده مى‏شود كه وى لشكر خود را به آراكوتيا «2» (هرودوت، رخج، افغانستان غربى) فرستاد. بنابراين شرح و تفصيل پرفسور اوپر نقشه دقيقى ترتيب داد. برطبق نظريه او رخا همان پازاراخا بطلميوس است كه محل فعلى فسا است و پراگا، فرگ جديد و پيسى يا شادا يا پاسارگاد همانا دارابگرد فعلى و قلعه مخروبه‏اى است به نام دژ داراب در چهار ميلى جنوب غربى آنجا و مى‏نويسد در اين محل شهرشاهى كوروش و هخامنشيان قرار داشته و كوروش در آن محل مدفون شده و بايد قبر او را در آنجا جستجو كرد.

دلايل منفى راجع به اين موضوع كه دارابگرد مقر و قبر كوروش بوده به نظر من بى‏اندازه قوى است، جلگه اطراف آن به‏هيچ‏وجه نمى‏توانسته است ميدان جنگ بين كوروش و آستياگ شده باشد، از اينجا تا رودخانه كوروش زياد فاصله است و با آنچه نويسندگان قديم روم و يونان كه اشاره كرده‏ام نوشته بودند اصلا انطباق ندارد، مگر بطلميوس كه از نويسندگان دوره بعد است، به‏علاوه فاصله‏اش تا تخت جمشيد زياد است (190 ميل) كه بنابراين بعيد مى‏نمايد اين دو نام كه پيوسته در كنار هم مى‏آورده‏اند قابل توالى باشد. از كتيبه‏هاى بابل نيز استنباط مى‏شود كه كوروش در اصل پادشاهى انزان را داشته و اگر انزان چنانكه به نظر من مى‏رسد با حدود غربى ايران جديد و شايد سوزيانا (خورستان) قابل تطبيق باشد بعيد مى‏نمايد كه در آنجا نبرد كرده و پايتخت خود را آن هم در جانب شرق برپا ساخته باشد، وانگهى در حوالى دارابگرد كمترين اثرى از قصور و مقبره كوروش ديده نمى‏شود و حتى يك كتيبه ميخى و در واقع هيچ‏گونه اثرى كه بتوان از دوره هخامنشى تلقى نمود ديده نمى‏شود، مگر استحكاماتى كه صخره‏اى در وسط آنهاست كه بنابر روايات تاريخى به داراب يا داريوش منسوب است كه عموما هم داريوس نوتوس يونانى مى‏شمارند كه در سال 423 پيش از ميلاد فرمانروائى داشت و تصور اين امكان هيچ آسان نيست كه در سرزمينى كه به‏نحوى از انحاء آثارى قديمى از بيشتر شهرهاى آن عهد و زمان پيدا شده است نشانه پاسارگاد از روى زمين پاك محو شده باشد.

نتيجه‏
عقيده‏ام اين است كه نام پاسارگاد به‏طورى‏كه از تاريخ هرودوت درمى‏يابيم و به طايفه پادشاهى ايران تعلق داشته شايد به ديگر جاها نيز اطلاق و از اين‏رو موجبات اغتشاش ذهنى نويسندگان رومى و يونانى فراهم شده باشد كه چون خود آن محل را نديده بودند نمى‏توانسته‏اند صحت‏وسقم مندرجات كتاب‏هاى قدما را تميز بدهند و ناچار در وادى سرگردانى گرفتار شده‏اند.
ديده‏ايم كه عنوان پاسارگاد در موردى به كوه بلندى داده شده بود (كه به نظر من همان كتل پلوار است) و حال‏آنكه در جاى ديگر از كتاب بطلميوس با همين نام در كرمان برخورد مى‏شود.
بنابر دلايلى كه در فصل آينده خواهد آمد من گمان مى‏كنم كه پاسارگاد شايد عنوان پارسى تخت جمشيد هم بوده است از اين‏رو ممكن است پاسارگاد يا پاساراشاى ديگر هم در جنوب شرقى فارس بوده، در حوالى دارابگرد يا فسا كه نويسندگان كلاسيك به آن عطف توجه كرده‏اند. اما اينكه پاسارگاد كوروش چه در زمان حيات او و چه پس از درگذشت او بنابر آنچه شرح داده‏ام همان است كه در جلگه پلوار هست عقيده كم‏وبيش قطعى اين جانب است و از اين‏رو على‏رغم اعتراضى كه دانشمندان اخير نسبت به اين قضيه كرده‏اند باز در دفاع از نظريه خويش سپر بلا را برسر مى‏گيرم.


-----------------
مطالب بالا برگرفته از کتا ایران و قضیه ایرانی جلد دوم میباشد