خرابه‏هاى پاسارگاد

1- سكو:

ترتيبى كه من در اينجا پيروى خواهم كرد اين است كه ابتدا وضع خرابه‏هائى را كه هنوز در جلگه پلوار باقى است تعريف كنم. سپس نظرياتى را كه راجع به شناسائى آثار پاسارگاد باستانى بوده است و يا ممكن است در آينده اظهار شود بررسى نمايم. خرابه‏ها به شش دسته جداگانه تقسيم مى‏شود و نويسندگانى كه شخصا به محل نرفته‏اند موضع و وجه ارتباط بين آنها را درست عنوان نكرده‏اند. مسافرانى كه از طرف شمال وارد مى‏شوند به اول قسمتى كه مى‏رسند بناى سنگى بزرگى است كه در سمت چپ جاده به فاصله 300 ياردى آن بر تپه‏اى ساخته شده است و به صفه تخت سليمان معروف مى‏باشد و اين عنوانى است كه ايرانيان به هر پادشاه عالى‏قدر ناشناخته قرون گذشته نسبت مى‏دهند.
اين بنا شامل ايوانى متوازى الاضلاع است كه در دو طرف طاقچه و لبه‏اى دارد كه اندازه آنها به شرح ذيل است: ضلع سمت چپ 72 پا طول دارد، لبه ورودى 54 پا، طاقچه مركزى 168 پا، زاويه خروجى 54، ضلع طرف راست 48 پا
و يا روى‏هم‏رفته 290 پا و طول جبهه اصلى كه در طرف شمال غربى است به همين اندازه است. ارتفاع آن 2/ 1 38 پا و شامل چهارده رگه سنگى است و تمام بنا از قطعات بزرگ سنگ سفيد شبيه مرمر ساخته شده است كه روى آنرا شيشه- كارى و قدرى برجسته كرده‏اند كه از فاصله‏اى نسبتا دور درست مثل كنده‏هاى بزرگى است كه در ساختمان معبد بيت المقدس ديده مى‏شود و روزهاى جمعه يهوديان در مراسم ندبه مى‏بوسند.
اين سنگ‏ها (كه «پريچ» طول هريك را 14 پا نوشته است) چنان ميزان نصب شده‏اند كه ملاطى بين آنها به‏كار نرفته است و در لبه بيشتر درزها سوراخ‏هاى بزرگى بى‏جهت در سنگ‏ها كنده‏اند تا ميله‏هاى فلزى (شايد از آهن و سرب بود) كه اصلا آنها را با يكديگر مربوط مى‏ساخته خارج كنند. اين حفره‏ها حالا لانه كبوتران است. بسيارى از اين سنگ‏ها در سطح خارجى علامت جالب‏توجهى از عمل كارگران دارد و از بيرون قسمت فوقانى سكو و همچنين فقدان پله استنباط مى‏شود كه بنا ناتمام مانده بوده است. بسيارى از آثار خارجى آن از بين رفته و وضع داخلى بنا كه از سنگ كبود كوه ساخته‏اند واضحا ديده مى‏شود و اين نظر ظاهرا مورد اتفاق است كه اين سكو را به قصد پايه قصر يا ايوانى درنظر گرفته بودند، شبيه به آنچه جانشين‏هاى كوروش در تخت جمشيد كردند.

وقتى‏كه در سمت جنوب تا دشت هموار پائين مى‏رويم خرابه دوم كه در فاصله 300 ياردى واقع است، بناى چهارگوش يك ديوارى است كه عامه آنرا آتشكده مى‏نامند (اوزلى نوشته است كه اهل آن حدود زندان سليمان مى‏خوانند) به‏نظر من چنين استناد بى‏دليل و حسابى به هيچ‏وجه درباره اين محل وارد نيست فقط بناى مزبور شباهت مختصرى به برج آتشگاه دارد كه در جلو مقبره سنگى نقش رستم (رجوع شود به فصل آينده) برپاست و درون آن از دود سياه شده است و همين امر باعث اين اظهارنظر سرسرى گرديده است كه آنجا آتشكده زردشتيان بوده، اما راجع به اين فرض و خيال‏ دليلى هم هست كه هيج‏يك از آن دو بنا آتشگاه نبوده و چنين كارى اصلا دور از امكان مى‏نموده است.
به طبقه بالا با پله‏اى از بيرون وارد مى‏شوند. اين قسمت غير از در، راه يا شكافى با خارج نداشته است و بامى در بالا هست بدون اينكه راهى به آنجا باشد و بام هم محلى براى محراب آتش نداشته چون محدب بوده است. به‏علاوه شكل آتشگاه‏هاى ايرانى كه هنوز باقى است و يا در حجارى و بر سكه‏ها ديده مى‏شود به كلى تفاوت دارد و اندكى ترديد در ميان است كه هر دو برج بطورى‏كه در نقش رستم هم ديده مى‏شود صورت مقبره دارد و براى نگاهدارى تابوت‏هاى سنگين بوده است.
قبرهاى لى‏سين‏ «1» كه در آسياى صغير پيدا شده به‏خصوص مقبره تلمسوس‏ «2» اعتبار اين عقيده را نيك نمودار مى‏سازد و لزومى هم ندارد كه مثل ديولافوا به اين اظهارنظر عجولانه مبادرت ورزيم كه آرامگاه مرغاب مال كمبوجيه (كبوجيه) پدر كوروش است. راه درگاه كه به قسمت درونى باز مى‏شود از ديوارى است كه هنوز باقى است و بقيه پلكان هم در پائين آن ديده مى‏شود. تمام بنا 42 پا و سه اينچ ارتفاع و 23 پا و سه اينچ مكعب است و جرزها از همان قبيل است كه در تخت سليمان هست و به‏جاى ملاط با بست‏ها به‏هم پيوسته است و از همان قسم سوراخ‏هائى- شايد به قصد تزئين- دارد كه در برج نقش رستم ديده مى‏شود.

در همين فاصله به سمت جنوب بناى سومى است كه يك ستون بلند سنگى يا ستونى از سنگ‏هاى تراشيده است ارتفاع آن 18 پا و يك طرفش توخالى است. از قرار معلوم براى بالا بردن وسايل ساختمانى (كه شايد در ساختن ديوارها به‏كار رفته است) بوده. در قسمت بيرونى بنا هم در چهار سطر تحتانى از قول كوروش: «ادام كوروش خشايثيا هخامنى‏شيا» به زبان‏هاى پارسى و عيلامى و آشورى نقش شده است به اين مضمون: «من كوروش هستم شهريار هخامنشى». بالاى اين ستون بزرگ را طورى ساخته‏اند تا نور از بام به تالار كه اين جرز جزئى از آن بوده است بتابد.

*******************************************************

باز 300 يارد ديگر در جهت جنوبى، خرابه چهارمى واقع شده است كه شامل ستونى نيمه‏گرد سنگى به ارتفاع 36 پا و قطر سه پا در زير ستونى است و سرستون ندارد و بر پايه كوچكى سياه در وسط سطحى مستطيل و صاف استوار گشته و ديوارهاى خارجى آن با سه جرز توخالى است شبيه آنچه قبلا اشاره كردم و بر هركدام همان كتيبه در سه زبان است كه تقرير خود كوروش مى‏شمارند و آن از جمله ستون‏هاى بى‏تراش محدودى است كه در ايران هست و بدون‏شك مى‏توان آنرا به دوره قبلى كه سبك معمارى پيشرفت كافى ننموده بود منسوب داشت، برعكس ستون‏هاى بندبندى دوره بعد كه در استخر و تخت جمشيد ديده مى‏شود. به علاوه ديوار شامل پايه هشت پهلو و پايه درگاه‏هاى سابق كه بر آن چند پا نقش گرديده كه بدون ترديد شبيه آن در تخت جمشيد هم هست و مربوط به مراسم تشريفاتى است. بواسطه وضع فرضى اين بنا بعضى از نويسندگان اخير به آن كاخ كوروش نام داده‏اند.

*******************************************************

باز در مسافتى به سمت جنوب شرقى سكوئى است كه پى قصر يا عمارتى است كه بعضى از زيرستون‏هاى آن در دو رديف هركدام شش تا هنوز ديده مى‏شود. در فاصله هشت پائى يكى از اين پايه‏ها جرز سنگى به ارتفاع 11 پا و 7 اينچ هست كه در قسمت فوقانى آن سابقا همان نوشته مباهات‏آميز بوده كه اشاره كرده‏ام و در زير تصوير برجسته‏اى است كه بواسطه دست‏خوردگى و مرور زمان صورت آن چندان روشن نيست و اين مجسمه معروف بال‏دار است كه بعضى‏ها آنرا فروهر كوروش (فره‏وشى) يا نشانه نبوغ كوروش و بعضى‏ها نيز خود كوروش پنداشته‏اند:
تصويرى نيم‏رخ است بزرگ‏تر از اندازه طبيعى و رو به سمت مشرق ايستاده و بر تارك آن پيكر، تاج مرموز جالب‏توجهى است كه با تاج‏هائى كه در حجارى‏هاى مصرى يافته شده است بى‏شباهت نيست و سياحان متحيرى آنرا به سه تنگ كه رديف قرار داده باشند با قبه‏هائى در رأس هريك تشبيه كرده‏اند.
اين پيكر در جامه بلندى است كه به تن چسبان است و از گردن تا قوزك پاست. موى سر و ريش حلقه‏حلقه و به تصاوير قديمى آتن و به جنگاوران ماراتن شباهت دارد. چهار بال بزرگ از شانه‏ها برمى‏آيد دوتا روبه بالا و دوتا هم به طرف پائين و مجسمه چيزى در دست دارد كه احدى نتوانسته است درست دريابد و فقط آقاى ديولافوا اين‏طور فرض و خيال كرده است كه مجسمه باريكى است كه تاج دو سر مصرى بر تارك دارد و «اوروس» مقدس است.
اكثريت نويسندگان آنرا نبوغ عنايت و حمايت كوروش محسوب داشته‏اند و بعضى ديگر كه صحت صورى كتيبه را مناط قرار داده‏اند پنداشته‏اند كه خود فاتح بزرگ است كه به زيور و پيرايه‏هائى كه از اقوام مغلوب تحصيل شده است آراسته شده است. آقاى پرو «1» مى‏نويسد مصر تا پادشاهى كبوجيه به تسخير ايران درنيامده بود از اين‏رو معتقد است كه اين ستون در موقع حيات كوروش نصب نگرديده، بلكه بعد از وفاتش كبوجيه يا داريوش برپا ساخته‏اند.
آقاى سيسيل اسميت در تأييد همين نظريه به اين‏جانب يادآورى كرده است كه بنابر روايتى زن كوروش مادر كبوجيه مصرى و نامش نيته‏تيس بوده كه ظاهرا با نيت ربة النوع‏ «2» (ياNeith ( دختر «آپريس» فرمانرواى آن كشور بى‏ارتباط نيست. اگر اين داستان حقيقت داشته باشد كه هرودوت انكار نموده، ولى خود مصرى‏ها تأييد مى‏كنند، دليل تعريف و ستايش مصريان را در حجارى‏هاى خود نسبت به كوروش واضح مى‏سازد و همچنين يورش به مصر از جانب فرزند او كبوجيه آشكار مى‏شود.

*******************************************************

خرابه ششمى كه به فاصله‏اى نسبتا دور در سمت مغرب واقع گرديده از همه جالب‏توجه‏تر است، زيرا ساختمانى است كه به نظر من‏ باحتمال قوى وقتى تابوت طلائى جنازه كوروش در آنجا قرار داشته و آن شامل دستگاه كوچكى است كه از جرزهاى بزرگ سنگ سفيد ساخته شده با سقفى شبيه آنچه در معابد يونانى است و تمام بر رأس پايه‏اى است كه هفت پله پى‏درپى سنگى دارد و رفته‏رفته كه به سقف مى‏رسد از اندازه آنها نيز كاسته مى‏شود.

*******************************************************