تمدن هند باستان

از سوی دیگر با احتیاط می توان از روی ادبیات و افسانه های قدیمی هند، بعضی نکات برجسته، گذشته های تاریخی این قوم را روشن ساخت و بیشتر در اثر ارتباطی که بین هندیان و اقوام دیگر باستانی وجود داشت، می توان از روی آثار و نوشته های آنها به گذشته های تاریخی هند پی برد. به عقیده لغت شناسان نام هند از اسم رودخانه سند که در میان هندی ها ”ایندوس“ Endus نام دارد گرفته شده است. تا نیمه اول قرن بیستم تصور عموم بر این بود که تمدن هندوستان با آریائی ها آغاز می گردد، و قبل از ورود این قوم به هندوستان، تمدنی در این منطقه وجود نداشته است. اما با کاوش های فراوانی که در منطقه موهنجودار و migxnhi Daro به وسیله سرجان مارشال و دستیارانش صورت گرفت آثاری پدیدار گشت که حکایت از قدیمی ترین آثار تمدن جهان می نماید. این اکتشافات ثابت می کند که در سند و پنجاب طی هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، یک زندگی شهری بسیار مترقی وجود داشته است. وجود چاه ها و گرمابه ها و مجاری فاضلاب مجهز در اغلب خانه ها، دلالت دارد بر اینکه وضع اجتماعی مردم آن دست کم با وضع مردم سومر برابر بوده و بر وضعی که در مصر و بابل حکمفرما بوده برتری داشته است، و اینها در نهایت به ما می گیود که قبل از مهاجرت آریائی ها تمدن های کهن و ریشه دار در هندوستان وجود داشته است و در واقع تمدن هندوستان ریشه در ادوار کهن تری داشته است. تمدن های کهن تر از تمدن های آریائی، مهمترین شان ”موهنجودارو“ و هارپا harpa بوده اند که دارای قدمت بسیار زیادی هستند و از لحاظ تکنیک و مدنیت در سطح بالائی قرار داشتند.

در مورد ساکنان اولیه هند، می توان از ”ناگاها“ nagas که معروف به مارپرستان بودند نام برد. این اقوام پیش از حمله و هجوم آریاها، نواحی شمال هندوستان را در تصرف داشتند و اخلاف ایشان هنوز در کوره های دورافتاده آنجا روزگار می گذرانند. قدری دورتر در اقصی نقاط جنوب هند، مردمی می زیستند سیاه پوست با بینی پهن که آنها را ”دراویدی“ Dravidian می خوانند. برخی از مورخان حدس می زنند که دراویدی ها از اقوام سومری ها بوده و در هزاره چهارم پیش از میلاد، از راه شمال غربی بر سرزمین هند استیلا یافته اند.

در حدود دو هزار سال پیش از میلاد، آریائی ها که از خویشاوندان نزدیک ایرانی ها بودند، و به زبان هند و اروپائی سخن می گفتند، شروع به مهاجرت از ایران کرده، و پس از عبور از گردنه کوهستان ها به جلگه سند رسیدند. آریائی ها ابتدا پنجاب را به تصرف درآوردند و به سبب برتری نیروی جسمانی و استفاده از سلاح آهنی و اسب بر دراویدی ها مسلط شدند. این آریائی ها در حقیقت مهاجرانی بودند که برای تهیه چراگاه و سرزمین های جدید برای کشت به این نواحی آمده بودند و چون مردانی شجاع و جنجگو و دارای تیر و کمان بودند و ارابه های جنگی در اختیار داشتند و دارای فرماندهانی نیز بودند به آسانی توانستند بر هند تسلط بیابند. اما همین که بر هند مسلط شدند حالت جنگجویانه خود را از دست دادند و به کشت پرداختند که در رأس آن یک شاه قرار گرفته بود و اختیاراتش از طرف شورای جنگجویان کنترل می شد و هر قبیله در رأس خود یک فرمانده داشت که اختیاراتش توسط شورای قبیله محدود می گردید. در این عصر، به اعتقاد مردم سایر سرزمین ها، هندوستان سرزمینی صاحب ثروت و کشور عجایب به نظر می رسید. ارزیابی اغراق آمیزی از ثروت های هند، توأم با عوامل دیگر، مقدونیان و یونانیان را برانگیخت تا در سال ۳۲۷ قبل از میلاد، و پس از نابودی امپراطوری پارس ها، به سرزمین هندوستان یورش برند. اسکندر مقدونی موفق گردید با عده ای از شاهان هند، که با یکدیگر رقابت داشتند، متحد شود و قسمتی از سرزمین هند را تصرف کند. اسکندر بر آن بود که به پیشرفت خود به سوی شرق هند ادامه دهد و دره گنگ را تسخیر کند. اما ارتش مقدونی که بر اثر دشواری های کوهستان هند از پا درآمده بود، در برابر مقاومت سرسخت هندیان از اطاعت فرمانده خود سر باز زد. اسکند ناچار شد با جنگ و گریز هند را ترک گوید. دیری نپائید که میان سرداران مقدونی و پادشاهانی که تسلیم فاتحان شده بودند اختلاف افتاد و بومیان علیه یوغ خارجی سر به شورش برداشتند. در سال ۱۳۱۷ قبل از میلاد حتی یک پادگان مقدونی نیز در هند وجود نداشت.

قیام برعلیه مقدونیان را در شمال غربی هند، شخصی به نام چاندراگوپتا Chandragoupta رهبری می نمود. وی پس از پیروزی برعلیه مخالفین، سلسله موریان را بنیان گذاشت.

به تدریج او به مطیع ساختن تمام نواحی شمال موفق شد و بدین سان وسیع ترین دولت هند باستان را بنیان نهاد. در حقیقت چاندراگوپتا موفق می شود که وحدت را در بخش عمده ای از سرزمین هند پایه گذاری کرده، نظام اداری بسیار قوی ایجاد بکند. نوه چاندراگوپتا که نامش، اشوکا Ashoka بود برای ایجاد وحدت و تمرکز در سرزمین هند مذهب بودا را قبول می کند و این مذهب را مذهب رسمی قرار می دهد و به وسیله این ایدئولوژی واحد، تمرکز و وحدت را در سراسر کشور ایجاد می کند.

آشوکا علیرغم تلاش های خود نتوانست دولتی استوار و واحد به وجود آورد. بلافاصله پس از مرگ او امپراطوری موریاها به انحطاط گرائید. در حدود سال ۱۸۷ قبل از میلاد، واپسین بازمانده این خاندان به وسیله یکی از سران سپاهی خلع و کشته شد. این فرمانده سپاهی خود سلسله جدیدی به نام شونگا Counga را بنیان نهاد. در همین دوره است که از قسمت شمال غربی هند، اقوامی شروع به حمله در داخل سرزمین هند کردند که معروف ترین آنها کوشان ها بودند. کوشان ها به تدریج به قسمت های شمال غربی هند وارد شدند. این عده در ناحیه ماورالنهر، افغانستان، پاکستان و غرب هند دولتی را با همین نام تشکیل دادند. کوشان ها نیز مذهب بودائی را قبول کردند و کانیشکا معروف ترین امپراتور این دولت که از حامیان متعصب آئین بودا بود اقدام به ساختن معابد و صومعه های زیادی نمود... امپراطوری کوشان ها که از نژادهای بسیار گوناگون ترکیب یافته بود نمی توانست برای مدت طولانی باقی بماند. این امپراطوری اندکی پس از مرگ کانیشکا رو به ضعف نهاد، و در حدود سال ۲۳۰ انحطاط آن کاملاً آشکار گردید و در این بین امپراطوری گوپتا پا به عرصه وجود نهاد، امپراطوری گوپتا در زمان سلطنت چاندرای گوپتای دوم به اوج عظمت خود رسید. او قسمت عظیمی از پنجاب و سرزمین های هند مرکزی را به تصرف درآورد، دولت وی از خلیج بنگال تا دریای عمان گسترده شده بود. همزمان با این دوره (که برابر با دوره ساسانیان می باشد) هند شمالی دستخوش هجوم هفتالش Hephtalltes Huns گردید. این قبایل که از آسیای مرکزی آمده بودند، از جمله به امپراطوری گپوتا یورش بردند و به واسطه همین جنگ ها بود که این سلسله رو به ضعف گذاشت.

بعد از این، در حدود قرن هشتم میلادی، اسلام با گذشتن از سرزمین پاکستان و افغانستان وارد سرزمین پنجاب می شد. لشکریان اسلام تا مرز هند پیش رفتند و لیکن آئین اسلام توسط بازرگانان و مبلغین به سرزمین هند راه یافت. بعدها، سلطان محمود غزنوی نیز به هند لشکر کشید و آن سرزمین را فتح کرد. سرزمین هندوستان مدت ها بعد از حمله سلطان محمود، مورد تهاجم مغولان قرار می گیرد. در دوره مغولان، تیمور به هندوستان حمله نمود و سرزمین هند مورد کشتار و ویرانی زیادی قرار می گیرد... اینها که از نظر گذراندیم شرحی خلاصه وار از اوضاع سیاسی تمدن هند قدیم تا هجوم مغولان بود. به اعتقاد مورخان، تمدن هند از نظر سیاسی چندان اهمیتی ندارد. در هندوستان همان گونه که از نظر گذراندیم، هیچ هنگام وحدتی به وجود نیامد که قابل مقایسه با حکومت های باستانی و یا کشورهای امروزی باشد.

در حقیقت، اهمیتی که تمدن هند در تاریخ بشری دارد، به خاطر پیشرفت های علمی در زمینه های پزشکی، صنعت، علوم، فنون و هنر بوده است. این تمدن از نظر فرهنگی با معنویت بالا و فلسفه بسیار گسترده ای که داشته است تأثیری بسیار زیاد در تمدن های اطراف گذاشته است.

به طور کلی در مورد سیر اعتقادات مذهبی هندیان در ابتدای تاریخ این سرزمین باید اذعان داشت که قدیمی ترین مذهبی که در هند شناخته شده است، مذهبی بوده است که آریائی ها در هنگام ورودشان به هند داشته اند این مذهب به روایت مورخان، مجموعه ای از عقاید حیوان پرستی و قومی و پرستش عده زیادی ارواح که در بین سنگ ها و درختان و حیوانات و کوه ها و ستارگان مخفی بودند، می باشد، در این مذهب، مارها موجودات مقدس و مظهر خلق و خوی نیک جنس ذکور بودند. ”ناگا“ Nagah خدای اژدها، هانومن Hanuman خدای میمون، ناندی Nandi خدای گاونر، یاکشا Yakshas خدای درخت بوده اند.

اما پیرامون مذهب مهاجرت آریائی، باید بگوئیم که مذهب آریائی ها، مذهبی ودائی بوده است. در این مذهب خدایان متعدد و عناصر طبیعی مورد پرستش بودند. خدایان عمده آنها: دیوس Dyaus (خدای آسمان روشن)، ایندرا Indra (خدای طبیعت و رعد و طوفان) وارونا Varuna و آگنی Agni (خدایان آتش) بودند. بیشتر این خدایان خیرخواه بشر و حامی آریاها محسوب می شدند و به تدریج خاصیت طبیعی خود را از دست داده صورت انسانی به خود گرفتند ولی هرگز آریائی ها آنها را به شکل مادی تصور نمی کردند. آنان به تدریج وظایف و اختیارات تازه ای برای خدایان قائل گشتند چنان که ”ایندرا“ خدای جنگ، ”آگنی“ مخترع هنرها و آتش ها، و... شناخته شدند. گذشته از این به شیاطین ناپاک و شریری مانند ”آسوراها“ Asouras (ابرها) که قربانی ها را به هم می زدند و ”راکشازاها“ Rakshasas که به شکل حیوانات درمی آمدند، نیز عقیده داشتند... شریعت و مراسم دینی آریائی های مهاجم، در عین حال جنبه فردی و عمومی نیز داشت. مراسم فردی که قدمت آن بیشتر بود، به وسیله پدر خانواده برگزار می شد و مشتمل بر نمازها و سرودهائی بود که هر صبح و شب همراه با افروختن آتش از راه اصطکاک دو قطعه چوب به یکدیگر انجام می گرفت. مراسم عمومی به وسیله افراد مأمور قربانی و خوانندگانی (Rishis) که کارشان خواندن سرودها بود و تشریفات گوناگونی انجام می دادند به عمل می آمد. در حقیقت مجموعه ”وداها“ بعد از همین سرودها شکل گرفت و این نکته را نباید فراموش ساخت که آئین ودا، دین و شریعت خاصی چون مسیحیت و اسلام نیست و این دین پیامبر ندارد و در واقع مجموعه ای است از عادات و افکار و اساطیر و افسانه ها که در طول زمان در کتاب های مقدس ودائی جمع شده است. در مورد متون مقدس ”ودا“ باید گفت که این متون مشتمل بر چهار متن است. قدیمی ترین آن ”ریگ ودا“ Rig veda (دانش سرودهای ستایش) است که بین یک هزار و پانصد تا یک هزار سال قبل از میلاد تألیف شد و شامل ۱۰۲۸ سرود است. سه ودای دیگر به مرور زمان، برای مقاصد خاص دینی ضرورت یافت و آن عبارت بود از ”ساماودا“ Sama veda (دانش آهنگ ها) که کاهنان در مواقع مخصوص آن را می سرودند. و ”یاجورودا“ Yajur veda یا (دانش قواعد قربانی) مشتمل بر اجراء احکام و قوانین و آداب و رسوم قربانی ها، و آخرین متن، متن ”آتارواودا“ Atharva veda یا (دانش قواعد سحر و جادو) محتوی طلسمات سحری واوراد و ادعیه جهت توفیق یافتن در امور زندگی و افسون هائی برای حفظ از شر و بلیات می باشد.

در حقیقت، اهمیت وداها برای ما در این است که از خلال این متون قدیمی به پیدایش تحول و مرگ خدایان و معتقدات و حیوان پرستی اولی، وحدانیت فلسفی، خرافات و... پی خواهیم برد. در حدود سال ۱۱۰۰ قبل از میلاد، هم زمان با ورود قبایل آریائی از ایران به هند و مستقر شدن آنان در حوزه رود گنگ، در مذهب و اعتقادات آریائی ها نیز تغییراتی به وجود آمد، و بالاخره در قرن نهم یا هشتم قبل از میلاد، آئین برهمنی جای دین ودائی را گرفت. در واقع برهمنان برای تثبیت مقام خود از آئین ودا، دینی بیرون آوردند که آن را دین برهمن Brahmanisme می نامند، با تغییراتی که در اعتقادات مذهبی توسط برهمنان صورت گرفت. عقاید اولیه آریائی ها که پرستش خدایان متعدد بود باقی ماند. ولی پرستش مظاهر طبیعت از بین رفت و عقیده به تجسم خدا جانشین آن شد. انجام مراسم فردی از اهمیت افتاد و مراسم عمومی که به وسیله برهمنان اجراء می شد اهمیت بیشتری کسب کرد. در حقیقت تدوین و تنظیم وداها در همین زمان صورت گرفت... اعتقادات دین برهمن یا آئین هند (هندوئیسم) بر این اساس بوده است که یک روح مطلق و مجرد در جهان وجود دارد که از ازل بوده و تا ابد نیز خواهد بود. و او مبدأ اصلی هستی است. این روح ازلی به وسیله سه خدا در عالم امکان ظاهر شده و اعمال خود را جلوه گر ساخته است. این سه خدا را (الهه ثلاثه) و به سانسکریت ”تری مورتی“ Trimurti یعنی (ثالوث) گویند و عبارتند از: برهما Brahma (خالق موجودات) ـ ویشنو Vishnu (حافظ موجودات) ـ شیوا Shiva (موجود و در عین حال هلاک کننده موجودات).

درباره خدای اولی که برهما باشد، عبادات و تشریفات چندان در نزد هندوان معمول نیست و به نام او جزء یک یاد و معبد در همه کشور هند دیده نمی شود. لیکن دو خدای دیگر، ویشنو و شیوا در طول مدت سه هزار سال اخیر، پیوسته مورد ستایش و پرستش عامه هندوان در شمال و جنوب آن کشور پهناور قرار گرفته اند. در حال حاضر هندوان به دو فرقه اساسی تقسیم شده اند: نخست آنان که علاقه بیشتر به شیوا دارند، و آنها را فرقه شیوائی Shivaism گویند. دوم آنان که وابسته به ویشنو هستند. و آنها را فرقه ویشنوئی Vishnuism می نامند. از بین کتاب های مقدس هندوان، می توان کتاب های ”مهابهاراتا“ Mahabharata و ”پورانا“ Purana و ”اوپانیشادها“ Upanishads را نام برد، که در دوره های مختلف تاریخ هند به رشته تحریر درآمده اند.

با شروع قرن ششم قبل از میلاد، مذهب هندو در مقابل دو آئین مخالف قرار گرفت. اولین مذهب، مذهب ”جین“ Jain یا ”جاینا“ Djaina و دیگری آئین بودا بود. قلمرو دین جین منحصر به هندوستان بود، و هنوز هم این آئین در آن جا رواج دارد. اما دین بودا از هند به سایر نقاط انتشار یافت و در اطراف آسیای جنوب شرقی نفوذ فراوان پیدا کرد.

در مورد چگونگی تکوین و نوع اعتقادات مذهب جین، باید بگوئیم، این مذهب که در اواسط قرن ششم قبل از میلاد پدید آمد، عقاید شخصی به نام جینا Jina (مرد پیروز) بوده است. جینا از خانواده ثروتمند و از نجیب زادگان قبیله ”لیچاوی“ حومه ”وشالی“ در استان بهار بود. والدین او با آنکه از ثروت فراوانی بهره مند بودند. پیرو فرقه ای بودند که زندگی را بدبختی و انتحار را مزیتی با برکت می دانستند. هنگامی که فرزند آنان به سن سی ویک سالگی رسید، والدین با گرسنگی عمدی به زندگی خود خاتمه دادند. این پیشامد در اعماق روح فرزند تأثیر گذارد و پشت پا به دنیا زد. لباس از تن بیرون آورد و به دور انداخت و مانند یک مرتاض در بنگال باختری آوارگی را آغاز نمود، و برای تزکیه نفس و خویشتن شناسی به تحقیق و جستجو پرداخت. پس از سیزده سال سرگردانی طرفدارانی پیدا کرد و فرقه ای به وجود آورد و روش مذهبی به خصوصی ایجاد نمود. جینا هنگامی که به سن ۷۲ سالگی رسید، درگذشت و چهارده هزار نفر مؤمن معتقد به خود برجای گذاشت. پیروان جین، عقیده دارند، راه رستگاری در ریاضت کشی و آهیسما Ahisma یعنی خودداری از آزار موجودات جاندار است. هر جین پارسا می بایست پنج عهد کند که عبارتند از: ”هیچ موجودی را نکشد، دروغ نگوید، چیزی را که به او داده شده نگیرد، عفیف باشد، و به لذت های جسمانی پشت پا بزند...“ در حدود سال ۷۹ میلادی درباره مسئله برهنگی، جرائت عظیمی بین آنان افتاد. از این موقع به بعد، جاین ها دو دسته شدند. سفید جامگان یا شوتامبارا Shwetambara و دیگری دسته برهنگان یا دیگامباراس Digambaras، اکنون هر دو فرقه، در هندوستان، لباس معمول محل و زمان خود را می پوشند و فقط پاکان آنها در خیابان برهنه راه می روند. در حال حاضر در هندوستان یک میلیون و سیصد هزار نفر پیرو مذهب جین هستند.

و اما در خصوص بررسی اعتقادات مذهبی بودا، در ابتدا باید بدانیم که مذهب بودا در اواسط قرن ششم قبل از میلاد، در سرزمین هندوستان شرقی در ناحیه نپال به وجود آمد. علت ظهور این مذهب مقتضیات اجتماعی محیط هندوستان بوده است، چرا که در آن عصر شدت عمل سیستم طبقاتی و اصنافی و خودخواهی طبقه برهمنان و تعدد خدایان در هند، بی نهایت زیاد بود و طبیعت زمان و اقتضای عصر، ظهور یک مصلح مذهبی را ایجاب می کرد. بودا در بین سال های پانصد تا ششصد پیش از میلاد یعنی در زمانی که کوروش به بابل حمله کرد، در هندوستان، در شمال بنگال، در دامه هیمالیا پا به عرصه وجود گذاشت. در حقیقت از سرگذشت و تولد بودا هیچ اطلاع صحیحی در دست نیست و افسانه هائی زندگی او را فرا گرفته است و اهمیت بودا بیشتر در مقامی است که به عنوان یک رهبر در ادبیات هند و قسمت اعظم آسیا شناخته شد.

براساس این افسانه ها، بودا شخص ثروتمند، باهوش، و دارای زندگی اشرافی بوده است. اما او احساس کرد که زندگی حقیقی بشری با زندگی وی هماهنگی ندارد و همین امر او را برانگیخت که تصمیم به ترک زندگی اشرافی گرفته، شبانه موطن اصلی خود را ترک و زندگی سختی را در پیش گرفت. پس از شش سال ریاضت، راه رستگاری و نجات پیدا کرده به بودا (کسی که حق را شناخت) را معروف می شود. او در سن هشتاد سالگی زندگی را بدرود حیات گفت. در مورد اصول اعتقادی دین بودا باید گفت: که اصول دین بودائی نیز مانند دین مسیحی بسیار ساده و راحت است. خیلی از گفته های بودا در کمال سهولت بر سر زبان ها افتاده و در اذهان باقی مانده است. فضیلت آئین بودا در اعتدال و میانه روی است. بودا تن پروری و عیش و نوش و نیز ریاضت های سخت بدنی را مذموم می شمارد. تعلیمات بودا دارای چهار حقیقت مقدس و هشت قاعده اخلاقی است که هر کس آن را پیروی کند، عاقبت به سرمنزل کمال یعنی مرحله فنا، که از آن به نیروانا Nirvana تعبیر شده است می رسد، این چهار حقیقت مقدس بودا، عبارتند از: حقیقت رنج، علت رنج، ترک رنج، طریق ترک رنج.

بودا به انتقال روح یا تناسخ معتقد است و می گوید این انتقال و تربیت روح به قربانی کردن و هدیه دادن به برهمنان احتیاجی ندارد.

به اعتقاد بودا، روح، از منزلی به منزلی و از جسدی به جسد دیگر (کارما) آنقدر انتقال می یابد تا عاقبت به مرحله کمال یا (نیروانا) برسد.

به گفته پیروان این دین، بودا در مدت چهل سال پس از آنکه به نور حقیقت منور شد، پیروانش را ارشاد نمود و مبانی تعالیم خود را روشن و استوار ساخت. سدهای جداکننده طبقات جامعه هند را برانداخت و ارزش آداب و تشریفات پیچیده دینی و خاصیت قربانی ها را انکار کرد و بدین ترتیب ضربه مهلکی بر پیکره امتیازات و اعتبارات طبقه برهمن وارد آورد.

عقاید بودا در قرن سوم پیش از میلاد اهمیت فراوانی یافت و در تمام هند انتشار یافت و عده زیادی از آن پیروی نمودند. اما با به قدرت رسیدن برهمن ها، که موافق با امتیازات طبقاتی بودند، مذهب بودا از هند طرد شد و از همان زمان به بعد، این مذهب دیگر اهمیت خود را در جامعهٔ آریائی از دست داد و برعکس نفوذ خود را در نژاد مغولی گسترد و پیروانی فراوان یافت.

بودا به موجب روایتی در سال ۴۸۳ پیش از میلاد درگذشت و در بستر مرگ خطاب به پیروانش چنین گفت: ”روی سخنم به شماست: تمام اشیاء چون از عناصر مختلف تشکیل یافته محکوم به انهدام می باشند. با تمام نیرو کار کنید.“

در انتهای سخن لازم است متذکر شویم، که به غیر از مذهبی که به شرح آن پرداختیم از روزگار کهن، در هند، شکاکان، زندیقها، سوفسطائیان و ملحدینی وجود داشتند که حکما و پیشوایان دین را مورد انتقاد قرار می دادند.